Томаш Змешкал го вчудовиде чешкиот книжевен свет и читателската јавност со дебитантскиот роман „Љубовно писмо со клинести знаци“, за кој ја доби престижната чешка награда за литература „Јозеф Шкворецки“ во 2009 година, како и „Наградата на Европската унија за литература“ за најдобри нови писатели, заедно со уште единаесет автори, во 2011 година. Оттогаш доживеа светска слава и преведен е на многу јазици.

Постмодернистичката сага, стилски, но и жанровски разновидна, изобилува со хумор, иако историските околности во кои се случува се многу тажни. Во романот со строго обмислена структура, авторот не се ограничува на историскиот период на живеење на неговите ликови. Неговата фантазија досегнува до древното хетитско и персиско минато, но и далечната иднина. Приказните се нижат, но не по хронолошки редослед, за да се состават на крајот во совршен богат мозаик. Токму тоа од романот на Змешкал прави ремек-дело на современата европска книжевност.

Романот „Институт за регулирање на времето“ на специфичен начин го проблематизира современиот турски идентитет, којшто повеќе го задржува одошто го отстранува „османлиското“ во себе, и се смета за книжевно ремек-дело на иронијата и сатирата на турското општество на преминот од Империја во Република. Според критичарот Ердаг Ѓокнар, „Иститут за регулирање на времето“ е редуктивна перцепција на Турција како нација, приклештена меѓу Истокот и Западот, односно на нејзиниот постепен премин од едната кон другата насока, и според која разбирањето на Турција на утрешнината лежи во разбирањето на нејзиното неодамнешно Османлиско минато. Романот маестрално и иронично ја опишува состојбата на бирократскиот фетишизам, преку една непродуктивна организација (Институт) која на крајот пропаѓа, но ќе продолжи да живее преку „постојаната комисија за надзор“ на чело со еден од главните јунаци – Халит Регулаторот. Читателот, без оглед на претерано карикираните ликови и апсурдниот тек на настаните, ќе се смее до солзи кога ќе ги чита вистините за своето општество, за кога ќе заврши со читањето, на лицето да му остане горчлива и тажна насмевка.

„Роман кој се развива во концентрички кругови, ги истражува длабочините на еврејското минато, со цел да направи една синтеза од митолошката, историската и политичката стварност. Призмата е на едно дете, Петер Шимон, кое раскажува за врската со деда си и за нивниот живот во времето на комунизмот. Романот завршува со еден збор: Не.“

New York Times

„Речиси ништо во романот не е така како што изгледа, а читателот честопати се фаќа како се навраќа назад за да провери дали некоја назнака има врска со нешто што претходно се случило. Надаш бара да се внимава на историскиот контекст, но како да сака да вознемири, да му ги пренесе на читателот емоционалната напнатост и несигурноста на приказната.“

Vienna Review

Историскиот роман има голема традиција во унгарската и европската книжевност. Но дали е можно евоцирање на минатото со помош на сатира и иронија? Се чини дека после овој семеен роман на младата писателка Ноеми Сечи, тоа воопшто не е неможно. Авторката со прикажувањето на животот на „својот прадедо“ го води читателот низ бурните настани на унгарската историја меѓу 1919-1957 година. Тој период претставува дел и од унгарската сегашност: оценувањето на скоро сите учесници и настани од тоа време до ден денешен е проследено со жестоки дискусии.

Во однос на промените на политичките системи, кои се евоцираат во романот и кои во многу аспекти донесоа радикални пресврти, читателот има чувство дека историјата на XX век во суштина е повторување на едни исти случувања. Помеѓу зајадливата иронија и сатиричниот црн хумор, авторката ги оживува сите верувања, опсесии и предрасуди на двете политички опции (десната и левата).

Оти, што е всушност историјата? Таа е истовремено и историја на тие верувања, опсесии и предрасуди. Или, како што вели самата Сечи, „Историјата за мене е неисцрпен извор на необични судбини, а од друга страна една, речиси, сатанска законитост. Ние тука, во Европа на 21. век, сме способни колку-толку да се одбраниме од демонската сила на политиката, а мене токму поради тоа ме интересираат други, минати времиња, оти тогаш тоа уште не беше можно, а токму таа темна сила може да се активира во текстот”.

„Приказната изобилува со Петешоновиот деликатен дијалог помеѓу сегашното и минатото јас. Додајте го ова чувство на длабоката археологија на емоции во секој извајан пасус кој понесманите писатели ќе ги натера да липаат од завист, а ние имаме уште еден мајсторски час во алхемизирањето на времето и губење во златото на уметноста”.

The Independent, Англија

„Моќно читателско искуство… возбудлив двоен портрет на мајка и син… Малкумина (ако и воопшто некој) можат да пишуваат за егзистенцијалните, универзално хумани прашања на начин кој е толку воодушевувачки и соодветен”.

Helsingør Dagblad, Данска

„Чесен, исцрпувачки и ироничен портрет на сложениот однос меѓу мајка и син. Приказна која го истражува човековиот недостиг на способност да комуницира како и неуспехот да ја разбере својата сопствена сложеност, оформена во проза која е и прецизна и прекрасна. Исклучително забавна и многу интимна приказна од највисок квалитет“.

Literature Nordica, Шпанија

„Без догма“ е современ роман пишуван во форма на дневник од страна на еден исклучителен човек со аристократско потекло. Тоа е првата литературна творба на Сјенкјевич која се здобила со интерес кај европските читатели. Романот е обид да се даде слика за крајот на векот, кој врз интелектуалната душа остава петно на очај, како резултат на паѓањето на вредностите, бунтот против граѓанското општество, и воопшто, недостатокот од верба во што било и недостаток од каква било цел. Ви звучи познато, нели!?

Со „Без догма“, Сјенкјевич сакал да испрати и еден вид предупредување до што може да доведе животот без догма, скептичкиот ум, лишен од едноставност, кој не се потпира на ништо. Главниот лик Плошовски, како архетипски декадент на полскиот модернизам, е создаден од еден писател-позитивист кој бил фасциниран од романтизмот и кој, парадоксално, токму во модернистичката литература ја гледал причината за кризата на векот.

Без сомнение, сите романи на култниот француски писател Борис Вијан се подеднакво вредни за внимание. Но, „Ќе ви плукам на гробовите“ зазема посебно место во неговата библиографија, бидејќи се појави во време кога никој не очекуваше вакво пецкаво четиво кое вознемири многумина.

Романот излезе во бурните години по Втората светска војна како резултат на облогот кој падна меѓу Вијан и младиот издавач Жан Делуан, кој не веруваше дека може да се случи успешна книга на француски јазик која кокетира со ултра популарниот жанр во тоа време меѓу публиката, американскиот „роман ноар“. На крајот испадна дека облогот се исплатеше, и на читателите им требаше долго време да сфатат дека писателот и преведувачот се иста личност, бидејќи романот беше потпишан со псевдоним.

Освен тоа, Претседателот на Здружението за социјални и морални активности во Франција покрена тужба против делото заради повреда на моралните вредности. Романот беше прогласен за „порнографски“, но тоа само додатно помогна во неговата промоција и истиот се продаваше како алва. Набргу на страниците за „Црна хроника“ осамна и приказната за трговецот кој ја убил љубовницата потоа одземајќи си го и својот живот, а полицијата крај неговото тело ја пронашла токму книгата на Вијан, отворена на страната каде книжевниот херој ја убива својата девојка, по што легендата за романот веќе си зазема место во историјата.

Или, талентираниот Борис Вијан со својот горчлив стил и острите реченици кои сечат како сатар несомнено ја поседува уметноста на неизвесноста, создавајќи драматично четиво кое изобилува со жешка атмосфера, исполнета со блудни нешта. Но, на провокативниот разврат му опонира со жигосување на одвратниот расизам, отворено изразуваќи го презирот кон сегрегацијата и кон лицемерието, кои се како брат и сестра.

Величествено!